Cari Blog Ini

Jumat, 19 Agustus 2016

DARMAGANDHUL 2

SERAT DARMAGANDHUL
BAGIAN 2

Carita adêge Nagara Islam ing Dêmak bêdhahe Nagara Majapahit kang salugune wiwite wong Jawa ninggal agama Buda banjur salin agama Islam.
(Cerita berdirinya Negara Islam di Demak, hancurnya Negara Majapahit, dimana saat itulah awal mula masyarakat Jawa meninggalkan agama Buda (Shiwa Buddha) dan berganti memeluk agama Islam.)
Gancaran basa Jawa ngoko
(Prosa dalam bahasa Jawa kasar)
Babon asli tinggalane K.R.T. Tandhanagara, Surakarta.
(Diambil dari catatan induk asli peninggalan K.R.T. Tandhanagara, Surakarta.)
Cap-capan ingkang kaping sêkawan 1959 Toko Buku “Sadu-Budi” Sala.
(Cetakan ke empat 1959 Toko Buku “Sadu-Budi” Solo
Kasalin lan kababar ing basa Indonesia dening :
( Diterjemahkan dan diulas kedalam bahasa Indonesia oleh: )
DAMAR SHASHANGKA

Dhek  nalika  samana  Sunan  Benang  sumêdya  tindak  marang  Kadhiri,  kang ndherekake  mung  sakabat  loro.  Satêkane  lor  Kadhiri,  iya  iku  ing  tanah  Kêrtasana, kêpalangan banyu, kali Brantas pinuju banjir. Sunan Benang sarta sakabate loro padha nyabrang, satêkane wetan kali banjur niti-niti agamane wong kono apa wis Islam, apa isih agama  Budi.  Ature  Ki  Bandar  wong  ing  kono  agamane  Kalang,  sarak  Buda  mung sawatara, dene kang agama Rasul lagi bribik-bribik, wong ing kono akeh padha agama Kalang,  mulyakake Bandung  Bandawasa. Bandung  dianggêp  Nabine,  yen  pinuji  dina Riyadi, wong-wong padha bêbarêngan mangan enak, padha sênêng-sênêng ana ing omah. Sunan Benang ngandika: “Yen ngono wong kene kabeh padha agama Gêdhah, Gêdhah iku ora irêng ora putih, tanah kene patut diarani Kutha Gêdhah”.
* Kala itu  Sunan Benang berkeinginan untuk mengunjungi kota Kedhiri. Dalam perjalanan tersebut, yang menemani hanya dua orang sahabat (murid). Sesampainya di wilayah Kedhiri bagian utara, tepatnya di wilayah Kertasana (Kertosono), perjalanan mereka terhalang oleh aliran air sungai Brantas yang tengah meluap banjir (namun tidak begitu besar). Sunan Benang beserta dua muridnya masih bisa menyeberang. Sesampainya di sebelah timur sungai mereka mencari tahu agama apa yang dipeluk oleh masyarakat yang tengah berdiam disitu, apakah sudah memeluk agama Islam atau masihkah menjalankan agama Budi (dalam teks asli, tidak tertulis Buda, tapi Budi. Berarti jelas, yang dimaksud adalah agama-agama selain Islam dan keberadaan agama-agama tersebut diikat oleh tali Kesadaran pluralitas. Saling asah asih dan asuh satu sama lain. Agama Budi, kurang lebihnya berarti Agama Kesadaran : damar sasangka ). Menurut penuturan Ki Bandar (mungkin salah seorang penduduk yang sudah memeluk agama Islam), masyarakat sekitar mayoritas memeluk agama Kalang. Yang memeluk agama Buda hanya beberapa saja, sedangkan syiar agama Rasul (Islam) masih sedikit sekali, tapi sudah mulai merambah kesana. Mayoritas masyarakat disana beragama Kalang, memuliakan Bandung Bandawasa. Bandung dianggap sebagai Nabi. (Siapakah Bandung Bandawasa?, dalam buku terbarunya KH.Fahmi Basya, Borobudur. Dijelaskan bahwa yang membangun Borobudur dan Prambanan adalah Nabi Sulaiman. Dalam Legenda jawa yang membangun Prambanan atau candi sewu “seribu” adalah Bandung Bandawasa. Dengan fakta ini berarti bahwa Nabi sulaiman adalah juga Bandung Bandawasa. Sehingga agama kalang adalah Agama Tauhid yang dibawa oleh Nabi Sulaiman atau Bandung Bandawasa: Moro Prabu) Jika tengah berhari raya, seluruh pengikutnya bersama-sama memakan makanan yang enak-enak, bersuka cita dikediaman masing-masing. Sunan Benang berkata : “Jikalau demikian seluruh masyarakat yang bermukim disini ber-agama Gedhah. Gedhah maksudnya tidak hitam juga tidak putih. Oleh karenanya diwilayah ini patut disebut kota Gedhah.”

Ki Bandar matur: “Dhawuh pangandika panjênêngan, kula ingkang nêkseni”. Tanah saloring kutha kadhiri banjur jênêng Kutha Gêdhah, nganti têkane saiki isih karan Kutha Gêdhah, nanging kang mangkono mau arang kang padha ngrêti mula-bukane.
* Ki Bandar berkata: “Sabda yang telah tuan ucapkan, saya yang menjadi saksinya.” Wilayah di sebelah utara kota Kedhiri lantas terkenal dengan nama kota Gedhah. Sampai sekarang-pun masih tetap disebut kota Gedhah. Akan tetapi jarang yang mengetahui asal usul mengapa diberi nama demikian.

Sunan Benang ngandika marang sakabate: “Kowe goleka banyu imbon mênyang padesan, kali iki isih banjir, banyune isih buthêk, yen diombe nglarani wêtêng, lan maneh iki wancine luhur, aku arêp wudhu, arêp salat”.
* Sunan Benang berkata kepada muridnya : “ Kalian berdua carilah banyu imbon (air  bersih  yang  disimpan untuk keperluan memasak) ke  pedesaan. Sungai ini  masih banjir, airnya masih kotor, jikalau diminum akan membuat sakit perut. Dan lagi, ini sudah masuk waktu shalat Dzuhur, aku hendak berwudlu, hendak menjalankan shalat.”

Sakabate siji banjur lunga mênyang padesan arêp golek banyu, têkan ing desa Pathuk ana omah katone suwung ora ana wonge lanang, kang ana mung bocah prawan siji, wajah lagi arêp mêpêg birahi, ing wêktu iku lagi nênun. Sakabat têka sarta alon calathune: “mBok Nganten, kula nêdha toya imbon bêning rêsik”. mBok Prawan kaget krungu  swarane  wong  lanang,  barêng  noleh  wêruh  lanang  sajak  kaya  santri,  MBok Prawan salah cipta, pangrasane wong lanang arêp njêjawat, mêjanani marang dheweke, mula ênggone mangsuli nganggo têmbung saru: “nDika mêntas liwat kali têka ngangge ngarani njaluk banyu imbon, ngriki botên entên carane wong ngimbu banyu, kajaba uyuh kula niki imbon bêning, yen sampeyan ajêng ngombe”.
* Salah seorang murid segera pergi kearah pedesaan untuk mencari air bersih. Sesampainya didesa Pathuk dia mendapati sebuah rumah yang terlihat tanpa penghuni lelaki, disana yang ada cuma seorang gadis muda belia. Seorang gadis yang baru beranjak dewasa. Kala itu dia tengah sibuk menenun. Sang murid mendekat serta berkata sopan : “Gadis yang cantik, saya hendak meminta sedikit banyu imbon (air yang disimpan) yang bersih.” Sang perawan terkejut begitu mendengar suara seorang pria yang tiba-tiba menyapanya. Begitu menoleh, seketika terlihat olehnya seorang pria berpakaian santri. Salah mengira sang perawan, dikiranya lelaki  tersebut hendak menggodanya, hendak berbuat kurang ajar padanya, oleh karenanya dijawabnya permintaan tersebut dengan ucapan kasar : “Anda ini baru saja melewati sebuah sungai kok malah kesini hendak meminta banyu imbon (air yang disimpan). Disini tidak ada kebiasaan menyimpan air, kecuali air kecing saya ini, jika hendak meminum, minumlah!” (Kesalah pahaman ini terjadi karena memang didaerah dimana sang gadis tinggal, sangat dekat sekali dengan aliran sungai Brantas. Tak mungkin seorang yang berada didaerah situ tidak melihat adanya aliran air sungai disana : Damar Shashangka).

Santri krungu têtêmbungan mangkono banjur lunga tanpa pamit lakune dirikatake sarta garundêlan turut dalan, satêkane ngarsane Sunan Benang banjur ngaturake lêlakone nalika golek banyu. Sunan Benang mirêng ature sakabate, bangêt dukane, nganti kawêtu pangandikane nyupatani, ing panggonan kono disabdakake larang banyu, prawane aja laki yen durung tuwa, sarta jakane aja rabi yen durung dadi jaka tuwa, barêng kêna dayaning pangandika mau, ing sanalika kali Brantas iline dadi cilik, iline banyu kang gêdhe nyimpang nrabas desa alas sawah lan patêgalan, akeh desa kang padha rusak, awit katrajang ilining banyu kali kang ngalih iline, kali kang maune iline gêdhe sanalika dadi asat. Nganti tumêka saprene tanah Gêdhah iku larang banyu, jaka lan prawane iya nganti kasep ênggone omah-omah. Sunan Benang têrus tindak mênyang Kadhiri.
* Mendengar jawaban semacam itu, sang santri segera pergi tanpa pamit. Langkah kakinya dipercepat sembari menyumpah serapah sepanjang jalan. Setibanya dihadapan Sunan Benang, segera diceritakannya apa yang baru dialaminya. Mendengar penuturan muridnya, Sunan Benang marah, hingga keluar sumpah-nya. Sumpah yang terucap (darti mulut Sunan Benang) adalah diwilayah tersebut akan sulit mencari air dan setiap gadis serta perjaka yang tinggal disana tidak akan bisa menikah sebelum usianya tua. Begitu usai sumpah terucap, seketika itu juga aliran Sungai Brantas tiba-tiba surut dan lantas meluap menerjang wilayah pedesaan, hutan, ladang dan pesawahan. Banyak desa yang rusak oleh karena terlanggar aliran sungai yang menyimpang jalur. Setelah seluruh air sungai tumpah ke pedesaan, menyusul kemudian menyusut dan lenyap. Hingga sekarang diwilayah Gedhah sangat sulit mencari air, sedangkan para perjaka dan perawan yang tinggal disana banyak yang  menjadi perjaka dan  perawan tua.  Sunan Benang lantas melanjutkan perjalanannya ke Kedhiri.

Ing wêktu iki ana dhêmit jênênge Nyai Plêncing, iya iku dhêmit ing sumur Tanjungtani,  tansah  digubêl  anak  putune,  padha  wadul  yen  ana  wong  arane  Sunan Benang, gawene nyikara marang para lêlêmbut, ngêndêl-êndêlake kaprawirane, kali kang saka Kadhiri disotake banjur asat sanalika, iline banjur salin dalan kang dudu mêsthine, mula akeh desa, alas, sawah sarta patêgalan, kang padha rusak, iya iku saka panggawene Sunan Benang, kang uga ngêsotake wong ing kono, lanang wadon ngantiya kasep ênggone omah-omah, sarta kono disotake larang banyu sarta diêlih jênênge tanah aran Kutha Gêdhah, Sunan Benang dhêmêne salah gawe. Anak putune Nyai Plêncing padha ngajak supaya Nyai Plêncing gêlêma nêluh sarta ngrêridhu Sunan Benang, bisaa tumêka ing pati, dadi ora tansah ganggu gawe. Nyai Plêncing krungu wadule anak putune mangkono mau, enggal mangkat mêthukake lakune Sunan Benang, nanging dhêmit-dhêmit mau ora bisa nyêdhaki  Sunan  Benang,  amarga  rasane  awake  padha  panas  bangêt  kaya  diobong. Dhêmit-dhêmit mau banjur padha mlayu marang Kadhiri, satêkane ing Kadhiri, matur marang ratune, ngaturake kahanane kabeh. ratune manggon ing Selabale.Jênênge Buta Locaya, dene Selabale iku dununge ana sukune gunung Wilis. Buta Locaya iku patihe Sri Jayabaya, maune jênênge kiyai Daha, duwe adhi jênênge kiyai Daka. Kiyai Daha iki cikal- bakal ing Kadhiri, barêng Sri Jayabaya rawuh, jênênge kiyai Daha dipundhut kanggo jênênge nagara, dheweke diparingi Buta Locaya, sarta banjur didadekake patihe Sang Prabu Jayabaya.
*Pada  saat  itu  tersebutlah  seorang  makhluk  halus  (Jin/Asura)  bernama  Nyai Plencing yang berdiam disebuah sumur diwilayah Tanjungtani. Waktu itu seluruh anak cucunya berdatangan, melaporkan kejadian bahwasanya ada seorang manusia bernama Sunan Benang, sangat suka sekali melakukan kekerasan kepada para makhluk halus yang tidak bersalah, mengunggulkan kesaktiannya. Bahkan aliran sungai yang berasal dari Kedhiri dikutuk sehingga kering seketika. Alirannya sempat keluar dari jalur yang semestinya (sebelum lenyap mengering). Akibatnya banyak desa, hutan, ladang dan pesawahan  rusak  terlanggar.  Semua  itu  karena  ulah  Sunan  Benang.  Bahkan  lagi mengutuk penghuni didaerah tersebut agar menjadi perawan dan perjaka tua serta mengutuk didaerah tersebut juga akan kesulitan mencari air dan bahkan mengganti nama wilayah seenaknya dengan nama Gedhah. Sunan Benang memang suka membuat masalah. Begitu mendengar pengaduan anak cucunya seperti itu, Nyi Plencing (diikuti seluruh anak cucunya) segera menyusul kemana Sunan Benang tengah berjalan. Akan tetapi seluruh makhluk halus tadi tidak ada yang bisa mendekati Sunan Benang. Badan mereka terasa panas bagaikan dibakar. Para makhluk halus tadi segera menuju ke Kedhiri. Sesampainya di Kedhiri, segera  menghadap Raja mereka dan menceritakan semua yang baru saja terjadi. Raja mereka berdiam di Selabale (sebelah barat kota Kedhiri). Dia bergelar Buta Locaya. Wilayah Selabale tepat berada di kaki pegunungan Wilis. Buta Locaya sesungguhnya adalah  Patih Sri Jayabaya (Prabu Jayabaya). Dulu dia bernama Kyai Daha, mempunyai seorang adik bernama Kyai Daka. Kyai Daha adalah penghuni asli Kedhiri semenjak dulu. Begitu Sri Jayabaya bertahta, namanya diambil sebagai nama Negara (yang diperintah oleh Sri Jayabaya), sedangkan dia sendiri diberi nama baru Buta Locaya dan diangkat sebagai Patih, pendamping Sang Prabu Jayabaya.

Buta iku têgêse: butêng utawa bodho, Lo têgêse kowe, caya têgêse: kêna dipracaya, kiyai Buta Locaya iku bodho, nanging têmên mantêp sêtya ing Gusti, mulane didadekake patih. Wiwite ana sêbutan kiyai, iya iku kiyai Daha lan kiyai Daka, kiyai têgêse: ngayahi anak putune sarta wong-wong ing kanan keringe.
* Buta artinya : Buteng atau Bodoh, Lo artinya kamu, Caya artinya bisa dipercaya. Kyai Buta Locaya memang bodoh, akan tetapi jujur, setia dan berbakti kepada Raja. Oleh karenanya, dia lantas diangkat sebagai Patih. Awal mula ada gelar Kyai, dimulai oleh Kyai Daha dan Kyai Daka ini. Kyai artinya : Ngayahi anak putune sarta wong-wong ing kana keringe  (Orang  yang  mampu  mengiringi/menjaga/momong anak  cucu  berikut  sesama makhluk)

Jêngkare Sri Narendra anjujug ing omahe kiyai Daka, ana ing kono Sang Prabu sawadya-balane disugata, mula sang Prabu asih bangêt marang kiyai Daka, jênênge kiyai Daka  dipundhut kanggo  jênêng  desa,  dene  kiyai  Daka  banjur diparingi  jênêng  kiyai Tunggulwulung, sarta dadi senapatining pêrang.
* Saat Sri Narendra (Nara : Manusia, Indra : Dewa Indra. Manusia yang bagaikan Dewa Indra. Dewa Indra adalah Raja para Dewa. Manusia yang bagaikan Dewa Indra berarti dia seorang Raja. Disini maksudnya adalah Sri Jayabaya : Damar Shashangka) tengah keluar keraton (maksudnya saat tengah terjadi peperangan dengan Jenggala dan Sri Jayabaya tengah dalam kesulitan) beliau pernah ke kediaman Kyai Daka. Disana beliau beserta para pengikut disambut dengan berbagai persembahan oleh Kyai Daka. Oleh karenanya Sang Prabhu (Jayabaya) sangat mengasihi Kyai Daka. Nama Kyai Daka diambil sebagai nama sebuah desa, selanjutnya Kyai Daka lantas diberi nama baru Kyai Tunggulwulung, dan dikemudian hari (setelah berhasil memenangkan peperangan dengan Jenggala) diangkat sebagai seorang Senopati.

Samuksane Sang Prabu Jayabaya lan putrane putri kang aran Ni Mas Ratu Pagêdhongan, Buta Locaya lan kiyai Tunggulwulung uga padha muksa; Ni Mas Ratu Pagêdhongan dadi ratuning dhêmit nusa Jawa, kuthane ana sagara kidul sarta jêjuluk Ni Mas Ratu Anginangin. Sakabehe lêlêmbut kang ana ing lautan dharatan sarta kanan keringe   tanah   Jawa,   kabeh   padha   sumiwi   marang   Ni   Mas   Ratu   Anginangin. Buta Locaya panggonane ana ing Selabale, dene kiyai Tunggulwulung ana ing gunung Kêlut, rumêksa kawah sarta lahar, yen lahar mêtu supaya ora gawe rusaking desa sarta liya-liyane.

* Saat Sang Prabhu Jayabaya moksha, diikuti pula oleh putri beliau yang bernama Ni Mas Ratu Pagedhongan. Buta Locaya dan Kyai Tunggulwulung-pun ikut melakukan moksha (Moksha disini ada dua arti, pertama Moksha menyatunya Atman dengan Brahman seperti yang dialami oleh Sang Prabhu Jayabaya sendiri, kedua moksha hilang raganya  berpindah  alam.  Pemahaman orang  Jawa  sekarang  tentang  kata  MUKSWO cenderung mengarah ke arti yang kedua, yaitu berpindah alam : Damar Shashangka). Ni Mas Ratu Pagedhongan lantas menjadi Raja makhluk halus pulau Jawa. Pusat pemerintahannya berada di Laut Selatan dan bergelar Ni Mas Ratu Anginangin. Seluruh makhluk halus (Jin/Asura) yang berdiam di lautan serta didaratan berikut yang berdiam di tepi kanan kiri pulau Jawa, semua tunduk kepada Ni Mas Ratu Pagedhongan. Buta Locaya (setelah moksha ~ maksudnya berpindah alam : Damar Shashangka) berkedudukan di Selabale (kaki pegunungan Wilis, sebelah barat Kedhiri), sedangkan Kyai Tunggulwulung berkedudukan di (Gunung) Kelud (diselatan Kedhiri). (Kyai Tunggulwulung) menjaga kawah dan lahar. Manakala lahar keluar, dia akan menjaganya agar tidak sampai merusak pedesaan beserta seluruh penghuninya.

Ing wêktu iku kiyai Buta Locaya lagi lênggah ana ing kursi kêncana kang dilemeki kasur babut isi sari, sarta kinêbutan êlaring mêrak, diadhêp patihe aran Megamêndhung, lan putrane kakung loro uga padha ngadhêp, kang tuwa arane Panji Sêktidiguna, kang anom aran Panji Sarilaut.
* Pada waktu itu Kyai Buta Locaya tengah duduk diatas kursi kencana yang dialasi dengan permadani gemerlapan, dihiasi dengan bulu-bulu merak. Dia tengah dihadap oleh patih-nya bernama Megamendhung beserta kedua putranya, yang sulung bernama Panji Sektidiguna, yang bungsu bernama Panji Sarilaut.

Buta Locaya lagi ngandikan karo kang padha ngadhêp, kaget kasaru têkane Nyai Plêncing, ngrungkêbi pangkone, matur bab rusake tanah lor Kadhiri, sarta ngaturake yen kang gawe rusak iku, wong saka Tuban kang sumêdya lêlana mênyang Kadhiri, arane Sunan Benang. Nyai Plêncing ngaturake susahe para lêlêmbut sarta para manusa.
* Buta Locaya tengah berbincang-bincang dengan mereka yang tengah menghadap, mendadak dikejutkan oleh kedatangan Nyi Plencing yang langsung memeluk kaki (Buta Locaya) sembari menghaturkan bahwasanya ada manusia yang tengah membuat kerusakan, berasal dari Tuban yang kini tengah berkelana di wilayah Kedhiri, bernama Sunan Benang. Nyai Plencing menghaturkan segala kesusahan yang dialami para makhluk halus serta manusia (akibat perbuatan Sunan Benang.)

Buta Locaya krungu wadule Nyai Plêncing mangkono mau bangêt dukane, sarirane nganti kaya gêni, sanalika banjur nimbali putra-wayahe sarta para jin pêri parayangan, didhawuhi nglawan Sunan Benang. Para lêlêmbut mau padha sikêp gêgaman pêrang, sarta lakune barêng karo angin, ora antara suwe lêlêmbut wis têkan ing saêloring desa Kukum, ing kono Buta Locaya banjur maujud manusa aran kiyai Sumbre, dene para lêlêmbut kang pirang-pirang ewu mau padha ora ngaton, Kiyai Sumbre banjur ngadêg ana ing têngah dalan sangisoring wit Sambi, ngadhang lakune Sunan Benang kang saka êlor.
* Mendengar  pengaduan  Nyi  Plencing  seperti  itu  Buta  Locaya  bangkit kemarahannya. Hingga mendidih bagaikan api badannya. Segera dipanggilnya seluruh anak  cucu  berikut  seluruh  jin  perayangan  dan  diperintahkannya untuk  menghadang Sunan  Benang.  Seluruh  makhluk  halus  mempersiapkan  diri  dengan  senjata  perang. Mereka segera berangkat berjalan seiring hembusan angin. Tidak berapa lama para makhluk halus telah sampai di sebelah utara desa Kukum. Ditempat itu Buta Locaya segera merubah wujudnya menjadi manusia bernama Kyai Sumbre, sedangkan makhluk halus yang lain sengaja tidak menampakkan wujud. Kyai Sumbre lantas berdiri ditengah jalan tepat dibawah naungan pohon Sambi (Kusambi : Scheicheratriyuga Wild, banyak tumbuh disekitar hutan jati. Besarnya kurang lebih 1,75 m dan bisa mencapi tinggi 40 meter : Damar Shashangka) berniat menghadang Sunan Benang yang tengah berjalan dari arah utara.

Ora antara suwe têkane Sunan Benang saka lor, Sunan Benang wis ora kasamaran yen kang ngadêg ana sangisoring wit Sambi iku Ratuning dhêmit, sumêdya ganggu gawe, katitik saka awake panas kaya mawa. Dene lêlêmbut kang pirang-pirang ewu mau padha sumingkir adoh, ora bêtah kêna prabawane Sunan Benang. Mangkono uga Sunan Benang uga ora bêtah cêdhak karo kiyai Sumbre, amarga kaya dene cêdhak mawa, kiyai Sumbre mangkono uga.
* Tidak menunggu waktu lama Sunan Benang terlihat berjalan dari  arah  utara. Sunan Benang tidak khilaf melihat sosok manusia yang tengah berdiri dibawah pohon Sambi yang tak lain adalah Raja makhluk halus. Sosok jadi-jadian itu berniat hendak mengganggu perjalanannya, bisa dirasakan dari keberadaan hawa tubuhnya yang sangat panas bagai bara. Sedangkan seluruh makhluk halus yang lain seketika semua menyingkir dan menjauh, tidak betah terkena perbawa Sunan Benang. Sedangkan Sunan Benang sendiri, tidak betah dekat dengan Kyai Sumbre, sebab bagaikan berdekatan dengan bara api. Begitu juga Kyai Sumbre, merasakan hal serupa.

Sakabat loro kang maune padha sumaput, banjur padha katisên, amarga kêna daya prabawane kiyai Sumbre.
* Dua orang murid yang pingsan sedari tadi (karena merasakan hawa yang panas luar biasa), mendadak sekarang kedinginan (begitu mereka telah siuman). Mereka tidak kuat terkena perbawa Kyai Sumbre.

Sunan Benang andangu marang kiyai Sumbre: “Buta Locaya, kowe kok mêthukake lakuku, sarta nganggo jênêng Sumbre, kowe apa padha slamêt?”
* Sunan Benang berkata kepada Kyai Sumbre : “Buta Locaya, apa maksudmu menghadang perjalananku dan menyamar sebagai manusia dan bernama Kyai Sumbre, bagaimanakah kabarmu?”

Buta Locaya kaget bangêt dene Sunan Benang ngrêtos jênênge dheweke, dadi dheweke kawanguran karêpe, wusana banjur matur marang Sunan Benang: “Kados pundi dene paduka sagêd mangrêtos manawi kula punika Buta Locaya?”
* Terkejut Buta Locaya manakala Sunan Benang mengenali siapa dirinya yang sesungguhnya, terlanjur  basah  sudah  ketahuan,  maka  lantas  bertanya  kepada  Sunan Benang : “ Bagaimanakah anda bisa tahu kalau saya ini adalah Buta Locaya?”

Sunan  Benang ngandika: “Aku  ora  kasamaran, aku  ngrêti  yen  kowe  ratuning dhêmit Kadhiri, jênêngmu Buta Locaya.”.
* Sunan Benang menjawab : “Aku tidak akan tertipu, aku tahu kamu adalah Raja makhluk halus diwilayah Kedhiri ini, namamu Buta Locaya.”

Kiyai Sumbre matur marang Sunan Benang: “Paduka punika tiyang punapa, dene mangangge pating gêdhabyah, dede pangagêm Jawi. Kados wangun walang kadung?”.
* Kyai Sumbre bertanya kepada Sunan Benang : “Anda ini orang apa, memakai busana kedodoran tidak praktis, bukan busana orang Jawa. Mirip bentuk walang kadung (Belalang yang kakinya panjang-panjang tidak simetris dengan tubuhnya)?”

Sunan Benang ngandika maneh: “Aku bangsa ‘Arab, jênêngku Sayid Kramat, dene omahku ing Benang tanah Tuban, mungguh kang dadi sêdyaku arêp mênyang Kadhiri, pêrlu nonton patilasan kadhatone Sang Prabu Jayabaya, iku prênahe ana ing ngêndi?”
* Sunan Benang menjawab, “Aku berbangsa Arab, namaku Sayid Kramat, kediamanku di Benang wilayah Tuban. Sesungguhnya yang menjadi keinginanku bertandang ke Kedhiri ini, hanya sekedar ingin melihat petilasan (bekas) kedhaton (istana) Sang Prabhu Jayabaya, dimanakah letaknya?”

Buta Locaya banjur matur: “Wetan punika wastanipun dhusun Mênang, sadaya patilasan  sampun  sami  sirna,  kraton  sarta  pasanggrahanipun  inggih  sampun  botên wontên, kraton utawi patamanan Bagendhawati ingkang kagungan Ni Mas Ratu Pagêdhongan inggih sampun sirna, pasanggrahan Wanacatur ugi sampun sirna, namung kantun namaning dhusun, sadaya wau sirnanipun kaurugan siti pasir sarta lahar saking rêdi Kêlut. Kula badhe pitaken, paduka gêndhak sikara dhatêng anak putu Adam, nyabdakakên ingkang botên patut, prawan tuwa jaka tuwa, sarta ngêlih nami Kutha Gêdhah, ngêlih lepen, lajêng nyabdakakên ing ngriki awis toya, punika namanipun siya- siya botên surup, sikara tanpa dosa, saiba susahipun tiyang gêsang laki rabi sampun lungse, lajêng botên gampil pêncaripun titahing Latawalhujwa, makatên wau saking sabda paduka, sêpintên susahipun tiyang ingkang sami kêbênan, lepen Kadhiri ngalih panggenan mili nrajang dhusun, wana, sabin, pintên-pintên sami risak, ngriki paduka-sotakên, sêlaminipun  awis  toya,  lepenipun  asat,  paduka  sikara  botên  surup,  nyikara  tanpa prakara”.
* Buta Locaya lantas menjawab : “Disebelah timur dari sini terdapat dusun Menang, semua petilasan (bekas) telah sirna, istana beserta pesanggrahan juga sudah tidak ada lagi. Taman Bagendhawati milik Ni Mas Ratu Pagedhongan juga sudah musnah, pesanggrahan Wanacatur juga sudah sirna, hanya tinggal dikenang dalam nama-nama dusun disana. Musnahnya semua petilasan tadi dikarenakan tertimbun pasir yang dimuntahkan oleh gunung Kelud. Sekarang saya hendak bertanya, anda melakukan perbuatan yang menyengsarakan kepada anak  cucu  Adam (Buta Locaya sengaja  menggunakan nama seorang Nabi  yang  diyakini sebagai nenek  moyang manusia oleh  orang  Islam seperti halnya Sunan Benang yang kini  berada dihadapannya :  Damar Shashangka), dengan mengeluarkan kutuk yang tidak sepatutnya. Mengutuk agar terjadi perawan tua dan perjaka tua, menamai seenaknya sendiri tempat yang baru anda masuki dengan nama Gedhah, memindahkan aliran sungai, mengutuk agar sulit air, itu semua adalah perbuatan yang  bisa  disebut  menganiaya  sesama  dan  tidak  pantas  sama  sekali.  Menimpakan hukuman kepada mereka yang tanpa dosa. Betapa susahnya menjalani sebuah pernikahan jika usia sudah sangat tua, mempersulit mereka untuk meneruskan keturunan makhluk Latawalhujwa (Lattawalhujwa ~ Latta dan Hujwa, adalah nama malaikat yang dipercaya sebagai putra wanita Allah dijaman sebelum Islam lahir di Makkah. Keberadaan Lattawalhujwa sangat ditentang oleh pengikut Islam dikemudian hari setelah Islam mulai berkembang  di  Makkah,  karena  Latta  dan  Hujwa  dianggap  setara  dengan  Allah  itu sendiri.  Buta  Locaya  sengaja  menggunakan nama  Lattawalhujja untuk  menunjukkan bahwasanya lebih baik menjadi makhluk ciptaan Latta wal hujwa, sosok pencipta yang feminine,  dimana  sifat  feminine  yang  lembut  pastinya  akan  dominan  tergambarkan disetiap makhluk ciptaannya. Daripada diciptakan oleh sosok pencipta yang keras dan penuh intimidasi. Itupun, jika  memang manusia diciptakan oleh  sosok  pribadi super. Karena sesungguhnya tidak ada yang menciptakan manusia. Manusia adalah percikan, bukan ciptaan. Manusia adalah Illahi yang mewujud.). Seluruh kesengsaraan yang tercipta ini semua akibat ulah anda. Betapa susahnya mereka yang tempat tinggalnya terbenam akibat sungai yang berhulu dari Kedhiri beralih alirannya sehingga menerjang pedhusunan, hutan, pesawahan sehingga semuanya menjadi rusak. Ditempat ini telah anda kutuk  selamanya  sulit  air,  sungai  akan  kering,  anda  telah  menganiaya tanpa  alasan, menganiaya kepada mereka yang tak mempunyai dosa!”

Sunan Benang ngandika: “Mula ing kene tak-êlih jênêng Kutha Gêdhah, amarga wonge kene agamane ora irêng ora putih, têtêpe agama biru, sabab agama Kalang, mula tak-sotake larang banyu, aku njaluk banyu ora oleh, mula kaline banjur tak-êlih iline, kene kabeh tak sotake larang banyu, dene ênggonku ngêsotake prawan tuwa jaka tuwa, amarga kang tak jaluki banyu ora oleh iku, prawan baleg.”
* Sunan Benang menjawab : “Alasanku memberikan nama baru Gedhah ditempat ini, sebab kebanyakan agama yang dipeluk oleh masyarakat disini tidaklah hitam juga tidak putih, tepatnya beragama biru, itulah agama Kalang. Alasanku mengutuk agar susah mendapatkan air ditempat ini, sebab saat aku meminta air, tidak diberikan. Makanya sungai aku pindah alirannya. Sedangkan alasanku mengutuk agar ditempat ini semua perawan dan perjaka akan menikah jika sudah tua usianya, sebab yang aku mintai air dan tidak mau memberikan adalah seorang perawan.”

Buta Locaya matur maneh: “Punika namanipun botên timbang kaliyan sot panjênêngan, botên sapintên lêpatipun, tur namung tiyang satunggal ingkang lêpat, nanging ingkang susah kok  tiyang kathah sangêt, botên timbang kaliyan kukumipun, paduka punika namanipun damêl mlaratipun tiyang kathah, saupami konjuk Ingkang Kagungan Nagari, paduka inggih dipunukum mlarat ingkang langkung awrat, amargi ngrisakakên tanah, lah sapunika mugi panjênêngan-sotakên wangsulipun malih, ing ngriki sagêda  mirah  toya  malih,  sagêd  dados  asil  panggêsangan laki  rabi  taksih  alit  lajêng mêncarakên titahipun Hyang Manon. Panjênêngan sanes Narendra têka ngarubiru agami, punika namanipun tiyang dahwen”.
* Buta Locaya berkata, “Itu namanya tidaklah seimbang dengan kutukan yang anda timpakan, tidak begitu besar kesalahan yang dibuat mereka, bahkan hanya sebab kesalahan seorang gadis, akan tetapi yang menerima kesusahan seluruh penghuni disini. Sungguh tidak adil hukuman tersebut. Anda ini bisa disebut telah membuat kemelaratan banyak  orang,  jikalau  dilaporkan  kepada  yang  berwenang  memegang  pemerintahan, sudah sepantasnya anda ganti dijatuhi hukuman dibuat lebih melarat (dari kemelaratan mereka yang baru saja kehilangan harta benda akibat terlanda aliran air dan kemelaratan para petani akibat kelak kekurangan air karena ditempat itu sulit mencari air). Nah, sekarang   lebih   baik   tariklah   kutukan   anda,   agar   supaya  ditempat   ini   gampang memperoleh air, sehingga bisa menghasilkan rejeki berlimpah bagi penduduk, dan agar semua perawan berikut perjaka bisa menikah disaat muda sehingga bisa memperbanyak keturunan makhluk Hyang Manon (Tuhan). Anda bukan seorang penguasa yang mempunyai hak atas wilayah ini  sebagaimana seorang Raja, akan tetapi menghakimi agama-agama yang hidup ditanah ini, itu namanya anda manusia sirik!”

Sunan Benang ngandika: “Sanadyan kok-aturake Ratu Majalêngka aku ora wêdi.”
*Sunan   Benang   menjawab   :   “Walau   hendak   kamu   laporkan   kepada   Raja Majalengka (penguasa sah wilayah ini) aku tidak takut!”

Buta Locaya barêng krungu têmbung ora wêdi marang Ratu Majalêngka banjur mêtu nêpsune, calathune sêngol:
* Begitu mendengar ucapan Sunan Benang bahwa dirinya tidak takut kepada penguasa sah tanah Jawa, yaitu Raja Majalengka, bangkitlah amarah Buta Locaya. Seketika dia berkata kasar :

“Rêmbag paduka niki dede rêmbage wong ahli praja, patute rêmbage tiyang entên ing bambon, ngêndêlake dumeh tiyang digdaya, mbok sampun sumakehan dumeh dipunkasihi Hyang Widdhi, sugih sanak malaekat, lajêng tumindak sakarsa-karsa botên toleh kalêpatan, siya dahwen sikara botên ngangge prakara, sanadyan ing tanah Jawi rak inggih wontên ingkang nglangkungi kaprawiran paduka, nanging sami ahli budi sarta ajrih sêsikuning Dewa, têbih saking ahli budi yen ngantos siya dhatêng sêsami nyikara tanpa prakara, punapa paduka punika tiyang tunggilipun Aji Saka, muride Ijajil. Aji Saka dados Ratu tanah Jawi namung tigang taun lajêng minggat saking tanah Jawi, sumbêrtoya ing Mêdhang saurutipun dipunbêkta minggat sadaya, Aji Saka tiyang saka Hindhu, paduka tiyang saking ‘Arab, mila sami siya-siya dhatêng sêsami, sami damêl awising toya, paduka ngakên  Sunan rak  kêdah  simpên  budi  luhur,  damêl  wilujêng  dhatêng tiyang kathah, nanging kok jêbul botên makatên, wujud paduka niki jajil bêlis katingal, botên tahan digodha lare, lajêng mubal nêpsune gêlis duka, niku Sunan napa? Yen pancen Sunaning jalma yêktos, mêsthi simpên budi luhur. Paduka niksa wong tanpa dosa, nggih niki margi paduka cilaka, tandhane paduka sapunika sampun yasa naraka jahanam, yen sampun dados, lajêng paduka-ênggeni piyambak, siram salêbêting kawah wedang ingkang umob  mumpal-mumpal. Kula  niki  bangsaning  lêlêmbut,  sanes  alam  kaliyan  manusa, ewadene kula taksih engêt dhatêng wilujêngipun manusa. Inggih sampun ta, sapunika sadaya ingkang risak kula-aturi mangsulakên malih, lepen ingkang asat lan panggenan ingkang sami katrajang toya kula-aturi mangsulakên kados sawaunipun, manawi panjênêngan botên karsa mangsulakên, sadaya manusa Jawi ingkang Islam badhe sami kula-têluh kajêngipun pêjah sadaya, kula tamtu nyuwun bantu wadya bala dhatêng Kanjêng Ratu Ayu Anginangin ingkang wontên samodra kidul”.
* “ Ucapan anda tadi bukan ucapan seorang ahli negara (ucapan bangsawan atau ucapan orang yang berpendidikan), hanya pantas jika diucapkan oleh mereka yang suka berkeliaran ditempat madat (maksudnya preman), yang hanya mengagungkan kekuatan otot semata. Seyogyanya janganlah seperti itu, merasa menjadi kekasih Tuhan, merasa banyak teman Malaikat, lantas berbuat seenaknya tidak  memperhitungkan kesalahan orang,  menganiaya  tanpa  dosa.  Di  tanah  Jawa  ini  sebenarnya  banyak  yang  bisa menandingi  kesaktian  anda,   akan   tetapi   semua   adalah   ahli   Buddhi (ahli dalam peningkatan Kesadaran) dan  takut  mendapat hukuman Dewata  (Karmaphala). Tidak pantas disebut ahli Buddhi (ahli dalam peningkatan Kesadaran) jika tingkah lakunya aniaya terhadap sesama menghukum tanpa dosa. Apakah anda ini serupa dengan Aji Saka, murid Ijajil (Ijajil : Dajjal ~ Buta Locaya menganggap Aji Saka adalah murid Dajjal atau Iblis. Maksudnya tingkah laku Aji Saka dulu-pun kurang patut manakala tinggal di tanah Jawa, sehingga disebut murid Ijajil atau Dajjal atau Iblis : Damar Shashangka)? Aji Saka bertahta di tanah Jawa hanya tiga tahun lamanya lantas minggat dari tanah Jawa, bahkan  sumber  air  bening  yang  ada  di  daerah  Medhang  ikut  serta  dibawa  minggat (sumber air bening maksudnya adalah pengetahuan asli Jawa : Damar Shashangka). Aji Saka orang Hindhu (India), anda orang Arab, kelakuannya sama saja menganiaya sesama manusia, sama-sama membuat sulit  mencari  ‘sumber air’  (coba  anda  artikan  sendiri maksud kata-kata Buta Locaya yang simbolik ini : Damar Shashangka). Anda menyebut diri Sunan seharusnya memiliki buddhi luhur (Kesadaran yang mulia), bisa menciptakan keselamatan bagi sesama, akan tetapi kok  tidak seperti itu,  tingkah laku anda inilah sesungguhnya  yang  disebut  tingkah  laku  Ijajil,  tidak  tahan  digoda  oleh  anak  kecil, gampang keluar amarahnya, Sunan apakah yang semacam itu? Jika memang anda Sunan bagi manusia, pastinya memiliki buddhi luhur (Kesadaran mulia). Anda telah menganiaya sesama tanpa dosa, inilah jalan anda menuju celaka, anda telah  menciptakan neraka jahanam bagi  diri  sendiri  (maksudnya karma  buruk).  Jika  nanti  sudah  jadi  (neraka tersebut), kelak akan anda tempati sendiri. Anda akan mandi ditengah air kawah yang panas   bergejolak   (memetik   buah   perbuatan   yang   sangat   menyengsarakan   dalam kehidupan ini atau kelak setelah kelahiran kembali). Lihatlah, saya ini adalah makhluk halus, berbeda alam dengan manusia, akan tetapi saya masih senantiasa ingat untuk ikut andil mengusahakan keselamatan bagi manusia (makhluk haluspun masih ingin mengumpulkan karma  baik  demi  peningkatan kesadaran pribadinya sendiri  :  Damar Shashangka). Sudahlah, sekarang semua yang terlanjur rusak tolong kembalikan seperti semula. Mulai dari  sungai yang kering hingga seluruh tempat yang terlanggar aliran sungai tolong kembalikan seperti sebelumnya. Jika anda tidak berkenan, seluruh orang Jawa yang telah masuk Islam akan saya teluh biar mati semua, dan untuk keperluan itu saya akan meminta bantuan pasukan dari Kangjeng Ratu Ayu Anginangin yang bertahta di laut selatan!!”

Sunan Benang barêng mirêng nêpsune Buta Locaya rumaos lupute, dene gawe kasusahan warna-warna, nyikara wong kang ora  dosa, mula banjur ngandika: “Buta Locaya! aku iki bangsa Sunan, ora kêna mbaleni caturku kang wus kawêtu, besuk yen wus limang atus taun, kali iki bisa bali kaya mau-maune”.
* Begitu mendengar kemarahan Buta Locaya, Sunan Benang terketuk hatinya dan menyadari kesalahannya. Sadar telah membuat bermacam-macam kesusahan dalam jangka panjang, sadar telah menganiaya sesama tanpa dosa yang setimpal, dia lantas berkata : “Buta Locaya! Aku ini seorang Sunan, yang tidak bisa menarik kutuk yang sudah terlanjur aku ucapkan, tapi dengarkan, kelak setelah lima ratus tahun lagi, sungai ini akan kembali seperti semula!” (Sekali lagi coba anda artikan ucapan Sunan Benang yang simbolik ini : Damar Shashangka)

Buta Locaya barêng krungu kêsagahane Sunan Benang, banjur nêpsu maneh, nuli matur marang Sunan Benang: “Kêdah paduka- wangsulna sapunika, yen botên sagêd, paduka kula-banda”.
* Mendengar ucapan Sunan Benang, Buta Locaya bertambah marah, lantas berkata kepada Sunan Benang : “Tidak bisa! Harus anda kembalikan saat ini juga! Jika tidak mampu anda saya tawan!!”

Sunan Benang ngandika marang Buta Locaya: “Wis kowe ora kêna mangsuli, aku pamit nyimpang mangetan, woh sambi iki tak-jênêngake cacil, dene kok kaya bocah cilik padha tukaran, dhêmit lan wong pêcicilan rêbut bênêr ngadu kawruh prakara rusaking tanah, sarta susahe jalma lan dhêmit, dak-suwun marang Rabbana, woh sambi dadi warna loro kanggone, daginge dadiya asêm, wijine mêtuwa lêngane, asêm dadi pasêmoning ulat kêcut, dene dhêmit padu lan manusa, lênga têgêse dhêmit mlêlêng jalma lunga. Ing besuk dadiya pasêksen, yen aku padu karo kowe, lan wiwit saiki panggonan têtêmon iki, kang lor jênênge desa Singkal, ing kene desa ing Sumbre, dene panggonane balamu kang ana ing kidul iku jênênge desa Kawanguran”.
* Berkatalah Sunan Benang kepada Buta Locaya : “Sudah jangan membantah lagi! Aku hendak pergi menuju ke arah timur, mulai saat ini buah dari pohon Sambi (Kusambi) ini  aku  namakan buah CACIL, sebagai pengingat peristiwa debat seperti anak kecil, antara  demit  (makhluk  halus)  dan  manusia  pe-CICIL-an (yang arogan)  yang  tengah berebut benar tentang kerusakan sebuah wilayah yang menyebabkan kesusahan manusia dan makhluk halus. Aku mohonkan kepada Rabbana (Tuhanku), semoga buah pohon Sambi berwarna dua macam, daging buahnya jadilah kecut, biji buahnya jadilah keluar minyak. Kecut perlambang dari kekecutan wajah, wajah sang demit (makhluk halus) dan wajah manusia yang  tengah  berdebat dengannya, LENGA (minyak) perlambang dari makhluk halus MLELENG JALMA LUNGA (Melotot marah ditingal pergi oleh manusia). Kelak dikemudian hari agar bisa dijadikan pengingat peristiwa, dimana aku pernah berdebat denganmu. Mulai sekarang tempat dimana kita bertemu ini, disebelah utara sana aku namakan Desa Singkal, sedangkan disini aku namakan Desa Sumbre. Dan tempat dimana   anak   buahmu   menyingkir   disebelah   selatan   sana   aku   namakan   Desa Kawanguran.”

Sunan Benang sawuse ngandika mangkono banjur mlumpat marang wetan kali, katêlah nganti tumêka saprene ing tanah Kutha Gêdhah ana desa aran Kawanguran, Sumbre sarta Singkal, Kawanguran têgêse kawruhan, Singkal têgêse sêngkêl banjur nêmu akal.
* Setelah mengucapkan kata-kata tersebut, Sunan Benang lantas menuju ke arah timur sungai. Hingga sekarang didaerah kota Gedhah terdapat desa yang bernama Kawanguran, Sumbre dan Singkal. Kawanguran artinya ketahuan, Singkal artinya terhalang lantas mendapatkan cara untuk mengelak.


Buta Locaya nututi tindake Sunan Benang. Sunan Benang tindake têkan ing desa Bogêm, ana ing kono Sunan Benang mriksani rêca jaran, rêca mau awak siji êndhase loro, dene prênahe ana sangisoring wit Trênggulun, wohe trênggulun mau akeh bangêt kang padha tiba nganti amblasah, Sunan Benang ngasta kudhi, rêca jaran êndhase digêmpal.
* Buta Locaya terus mengejar Sunan Benang. Perjalanan Sunan Benang sampai di desa  Bogem,  ditempat  itu  Sunan  Benang  mendapati  sebuah  arca  berbentuk  kuda, bertubuh satu berkepala dua, terletak dibawah pohon Trenggulun (Trengguli ~ Cassia fistula L. Tinggi bisa mencapai lima belas meter, berasal dari India : Damar Shashangka). Pohon Trenggulun tadi banyak ditumbuhi buah, hingga beberapa jatuh berserakan ke tanah. Sunan Benang memegang kampak, serta merta arca kuda kepalanya dihancurkan!

Buta  Locaya  barêng  wêruh  patrape  Sunan  Benang  anggêmpal  êndhasing  rêca jaran, saya wuwuh nêpsune sarta mangkene wuwuse: “Punika yasanipun sang Prabu Jayabaya, kangge pralambang ing tekadipun wanita Jawi, benjing jaman Nusa Srênggi, sintên ingkang sumêrêp rêca punika, lajêng sami mangrêtos tekadipun para wanita Jawi”.
* Melihat perbuatan Saunan Benang menghancurkan kepala arca kuda, Buta Locaya semakin marah dan lantas berkata : “Arca ini buatan Prabhu Jayabaya, untuk menyimbolkan keadaan wanita Jawa nanti dijaman kedatangan bangsa Srenggi, siapa saja yang melihat arca ini, akan ingat kepada keadaan wanita Jawa nanti!”

Sunan Benang ngandika: “Kowe iku bangsa dhêmit kok wani padu karo manusa, jênênge dhêmit kêmênthus”.
*Sunan Benang menjawab, “Kamu itu makhluk halus, berani sekali mendebat manusia, itu namanya makhluk halus yang sok!”

Buta Locaya mangsuli: “Inggih kaot punapa, ngriku Sunan, kula Ratu”.
*Buta Locaya berkata, “ Apa bedanya, anda Sunan saya Raja!!”

Sunan Benang ngandika: “Woh trênggulun iki tak-jênêngake kênthos, dadiya pangeling-eling ing besuk, yen aku kêrêngan karo dhêmit kumênthus, prakara rusaking rêca”.
*Sunan Benang tak menghiraukan bahkan berkata, “ Buah pohon Trenggulun ini mulai sekarang aku beri nama KENTHOS, agar bisa dijadikan pengingat, bahwasanya aku pernah bertengkar dengan seorang makhluk halus KEMENTHUS (yang sok) tentang sebuah arca!”

Ki  Kalamwadi  ngandika:  “Katêlah  nganti  saprene,  woh  trênggulun  jênênge kênthos, awit saka sabdane Sunan Benang, iku pituture Raden Budi Sukardi, guruku”.
* Ki  Kalamwadi  berkata,  “  Hingga  hari  ini,  buah  pohon  Trenggulun  di  Jawa namanya  kenthos,  berawal  dari  sabda  Sunan  Benang,  begitu  menurut  Raden  Budi Sukardi, guruku.”

Sunan Benang banjur tindak mangalor, barêng wis wanci asar, kêrsane arêp salat, sajabane desa kono ana sumur nanging ora ana timbane, sumure banjur digolingake, dene Sunan Benang sawise, nuli sagêd mundhut banyu kagêm wudhu banjur salat.
* Sunan Benang melanjutkan perjalanannya ke  arah  utara, berbarengan dengan masuknya waktu shalat Ashar. Sunan Benang berkeinginan untuk shalat. Diluar desa didapati sebuah sumur akan tetapi tanpa penimba. Sumur digulingkan, sehingga Sunan Benang kemudian, bisa mengambil air untuk dibuat berwudlu. (Coba anda artikan sendiri simbolisasi dari cerita Sunan Benang menggulingkan sumur ini : Damar Shashangka)

Ki Kalamwadi ngandika: “Katêlah nganti saprene sumur mau karane sumur Gumuling, Sunan Benang kang anggolingake, iku pituture Raden Budi guruku, êmbuh bênêr lupute”.
* Ki Kalamwadi kembali berkata, “ Hingga hari ini, sumur tadi dikenal dengan nama Sumur Gumuling (Sumur yang digulingkan), Sunan Benang yang menggulingkannya, itu cerita Raden Budi guruku, tidak tahu apakah benar atau tidak.”

Sunan Benang sawise salat banjur nêrusake tindake, satêkane desa Nyahen ing kona ana rêca buta wadon, prênahe ana sangisoring wit dhadhap, wêktu iku dhadhape pinuju akeh bangêt kêmbange, sarta akeh kang tiba kanan keringe rêca buta mau, nganti katon abang mbêranang, saka akehe kêmbange kang tiba, Sunan Benang priksa rêca mau gumun bangêt, dene ana madhêp mangulon, dhuwure ana 16 kaki, ubênge bangkekane 10 kaki, saupama diêlih saka panggonane, yen dijunjung wong wolung atus ora kangkat, kajaba yen  nganggo piranti, baune têngên rêca  mau disêmpal dening Sunan Benang, bathuke dikrowak.
* Seusai  shalat  Sunan  Benang  meneruskan  perjalanannya, sesampainya di  desa Nyahen, disana terdapat arca raksasa perempuan, berdiri dibawah pohon Dhadhap (Dhadhap Srep ~ Erythrina orientalis, tinggi bisa mencapai dua puluh dua meter : Damar Shashangka). Saat itu pohon Dhadhap tersebut tengah berbunga lebat. Banyak bunga yang jatuh berguguran dikanan kiri arca tadi. Bahkan terlihat merah tubuh arca tersebut karena banyak juga bunga yang jatuh ke badannya. Melihat sosok arca sebegitu besar, Sunan Benang sempat keheranan. Arca raksasa tersebut menghadap ke arah barat, tinggi enam belas tapak kaki manusia dewasa, lingkar badannya sepuluh telapak kaki manusia dewasa. Jikalau hendak dipindahkan, seandainya diangkat oleh delapan ratus orang sekalipun tidak akan kuat, kecuali jika menggunakan bantuan peralatan. Bahu kanan arca tadi dihancurkan oleh Sunan Benang, dahinya dilobangi.

Buta Locaya wêruh yen Sunan Benang ngrusak rêca, dheweke nêpsu maneh, calathune: “Panjênêngan nyata tiyang dahwen, rêca buta bêcik-bêcik dirusak tanpa prakara, saniki awon warnine, ing mangka punika yasanipun Sang Prabu Jayabaya, lah asilipun punapa panjênêngan ngrisak rêca?”
* Buta Locaya melihat Sunan Benang kembali merusak arca,marah dan berkata : “Jelas anda memang orang kurang kerjaan, arca raksasa sebagus itu dirusak tanpa alasan yang jelas. Sekarang jadi buruk wujudnya, padahal arca itu juga buatan Prabu Jayabhaya, lantas apa hasilnya anda merusaknya?”

Pangandikane Sunan Benang: “Mulane rêca iki tak-rusak, supaya aja dipundhi- pundhi dening wong akeh, aja tansah disajeni dikutugi, yen wong muji brahala iku jênênge kapir kupur lair batine kêsasar.”
* Sunan  Benang  menjawab,  “Aku  rusak  arca  ini  agar  supaya  tidak  diagung- agungkan oleh orang banyak. Agar jangan pula diberikan sesajian dan diberi asap kemenyan. Manusia yang memuja berhala itu namanya manusia kafir dan kufur, lahir batin telah tersesat!”

Buta Locaya calathu maneh: “Wong Jawa rak sampun ngrêtos, yen punika rêca sela,   botên   gadhah   daya,   botên   kuwasa,   sanes   Hyang   Latawalhujwa,  mila   sami dipunladosi, dipunkutugi, dipunsajeni, supados para lêlêmbut sampun sami manggen wontên ing siti utawi kajêng, amargi siti utawi kajêng punika wontên asilipun, dados têdhanipun manusa, mila para lêlêmbut sami dipunsukani panggenan wontên ing rêca, panjênêngan-tundhung dhatêng  pundi?  Sampun  jamakipun  brêkasakan  manggen  ing guwa, wontên ing rêca, sarta nêdha ganda wangi, dhêmit manawi nêdha ganda wangi badanipun kraos sumyah, langkung sênêng malih manawi manggen wontên ing rêca wêtah ing  panggenan  ingkang  sêpi  edhum  utawi  wontên  ngandhap  kajêng  ingkang  agêng, sampun sami ngraos yen alamipun dhêmit punika sanes kalayan alamipun manusa, manggen  wontên  ing  rêca  têka  panjênêngan-sikara, dados  panjênêngan  punika  têtêp tiyang jail gêndhak sikara siya-siya dhatêng sasamining tumitah, makluking Pangeran. Aluwung manusa Jawa ngurmati wujud rêca ingkang pantês simpên budi nyawa, wangsul tiyang bangsa ‘Arab  sami  sojah  Ka’batu’llah, wujude nggih  tugu sela,  punika inggih langkung sasar”.
* Buta Locaya berkata, “Orang Jawa-pun tahu, bahwa ini hanyalah sebuah arca batu. Yang tidak memiliki daya kekuatan apapun dan tidak punya kuasa, bukan Hyang Lattawalhujwa (maksudnya tidak dipuja sebagaimana manusia Arab dulu memuja patung Latta  dan  Hujwa).  Mengapa  di  layani  dengan  diberi  asap  kemenyan  berikut  diberi sesajian, agar supaya semua makhluk halus yang liar (disini maksudnya Ruh-Ruh manusia mati  yang  tersesat  dan  belum  menemukan  jalan,  bukan  makhluk  halus  sejenis  Buta Locaya atau seluruh pasukannya yang telah lahir menjadi Jin/Asura : Damar Shashangka) tidak bertempat tinggal sembarangan diatas tanah dan didalam pohon. Sebab tanah dan pepohonan bisa menghasilkan sesuatu. Dan hasil dari keduanya sangat bermanfaat bagi kehidupan manusia. Oleh karenanya makkhluk halus yang semacam ini lantas diberikan tempat baru pada sebuah arca. Jika arca telah anda rusak, hendak diusir kemanakah mereka semua? Sudah lumrah brekasakan (makhluk halus liar/ Ruh-Ruh orang mati yang masih terikat dengan alam dunia) bertempat tingal disebuah gua atau disebuah arca, serta makanan mereka adalah bau-bauan yang wangi. Makhluk halus semacam ini, jika sudah mencium bau wewangian, badannya akan terasa segar. Lebih senang lagi jika bisa tinggal didalam sebuah arca utuh yang diletakkan ditempat yang sepi dan sejuk atau dibawah pohon besar. Mereka sadar mereka tidak bisa hidup berbaur dengan manusia. Sekarang mereka telah tinggal didalam arca ini tapi kemudian malah anda usik, bukankah berarti anda memang orang yang jahil dan suka menganiaya kepada sesama makhluk. Makhluk yang sama-sama diciptakan oleh Tuhan? Mendingan orang Jawa menghargai sebuah arca yang memang pantas jika memiliki Kesadaran dan nyawa, sedangkan bangsa anda orang Arab, bukankah juga menghargai Kakbatullah, yang wujudnya juga dari batu, apakah itu juga tidak sesat?!”

Pangandikane Sunan Benang: Ka’batu’llah iku kang jasa Kangjêng Nabi Ibrahim, ing kono pusêring bumi, didelehi tugu watu disujudi wong akeh, sing sapa sujud marang Ka’batu’llah, Gusti Allah paring pangapura lupute kabeh salawase urip ana ing ‘alam pangumbaran”.
* Sunan Benang menjawab, “Ka’batullah itu yang membuat Nabi Ibrahim. Disanalah pusat dunia. Diberi tugu dari batu dan disujudi oleh seluruh manusia. Siapa saja yang sujud kepada Kakbatullah, Gusti Allah akan memberikan ampunan atas segala dosa- dosanya selama hidup di alam pengembaraan (alam dunia) ini!”

Buta Locaya mangsuli karo nêpsu: “Tandhane napa yen angsal sihe Pangeran, angsal pangapuntên sadaya kalêpatanipun, punapa sampun angsal saking Pangeran Kang Maha Agung tapak asta mawi cap abrit?
* Buta Locaya berkata, “Apa buktinya telah mendapatkan kasih Tuhan? Apa buktinya mendapatkan ampunan Tuhan dari segala dosa? Apakah mendapatkan tanda tangan dari Tuhan Yang Maha Agung berikut stempel berwarna merah sebagai tanda bukti sah?”

Sunan Benang ngandika maneh: “Kang kasêbut ing kitabku, besuk yen mati oleh kamulyan”.
* Sunan Benang menjawab, “Yang disebutkan dalam kitab suciku, nanti jika telah meninggal akan mendapatkan kemuliaan.”

Buta  Locaya  mangsuli  karo  mbêkos:  “Pêjah  malih  yen  sumêrêpa,  kamulyan sanyata wontên ing dunya kemawon sampun korup, sasar nyêmbah tugu sela, manawi sampun nrimah nêmbah curi, prayogi dhatêng rêdi Kêlut kathah sela agêng-agêng yasanipun Pangeran, sami maujud piyambak saking sabda kun, punika wajib dipunsujudi. Saking dhawuhipun Ingkang Maha Kuwaos, manusa sadaya kêdah sumêrêp ing Batu’llahipun, badanipun manusa punika Baitu’llah ingkang sayêktos, sayêktos yen yasanipun Ingkang Maha Kuwaos, punika kêdah dipunrêksa, sintên sumêrêp asalipun badanipun, sumêrêp budi hawanipun, inggih punika ingkang kenging kangge tuladha. Sanadyan rintên dalu nglampahi salat, manawi panggenanipun raga pêtêng, kawruhipun sasar-susur, sasar nêmbah tugu sela, tugu damêlan Nabi, Nabi punika rak inggih manusa kêkasihipun Gusti Allah, ta, pinaringan wahyu nyata pintêr sugih engêtan, sidik paningalipun têrus, sumêrêp cipta sasmita ingkang dereng kalampahan. Dene ingkang yasa rêca punika Prabu Jayabaya, inggih kêkasihipun Ingkang Kuwaos, pinaringan wahyu mulya, inggih pintêr sugih engêtan sidik paningalipun têrus, sumêrêp saderengipun kalampahan, paduka pathokan tulis, tiyang Jawi pathokan sastra, bêtuwah saking lêluhuripun. sami-sami nyungkêmi kabar, aluwung nyungkêmi kabar sastra saking lêluhuripun piyambak, ingkang patilasanipun taksih kenging dipuntingali. Tiyang nyungkêmi kabar ‘Arab, dereng ngrêtos kawontênanipun ngrika, punapa dora punapa yêktos, anggêga ujaripun tiyang nglêmpara. Mila panjênêngan anganjawi, nyade umuk, nyade mulyaning nagari Mêkah, kula sumêrêp nagari Mêkah, sitinipun panas, awis toya, tanêm-tanêm tuwuh botên sagêd mêdal, bênteripun bantêr awis jawah, manawi tiyang ingkang ahli nalar, mastani Mêkah punika nagari cilaka, malah kathah tiyang sade tinumbas tiyang, kangge rencang tumbasan. Panjênêngan tiyang duraka, kula-aturi kesah saking ngriki, nagari Jawi ngriki nagari suci lan mulya, asrêp lan bênteripun cêkapan, tanah pasir mirah toya, punapa ingkang dipuntanêm sagêd tuwuh, tiyangipun jalêr bagus, wanitanipun ayu, madya luwês wicaranipun. Rêmbag panjênêngan badhe priksa pusêring jagad,  inggih  ing  ngriki  ingkang  kula-linggihi  punika,  sapunika  panjênêngan  ukur, manawi  kula  lêpat  panjênêngan  jotos.  Rêmbag  panjênêngan  punika  mblasar,  tandha kirang nalar, kirang nêdha kawruh budi, rêmên niksa ing sanes. Ingkang yasa rêca punika Maha Prabu Jayabaya, digdayanipun ngungkuli panjênêngan, panjênêngan punapa sagêd ngêpal lampahing jaman? Sampun ta, kula aturi kesah kemawon saking ngriki, manawi botên purun kesah sapunika, badhe kula undhangakên adhi kula ingkang wontên ing rêdi Kêlut, panjênêngan kula-kroyok punapa sagêd mênang, lajêng kula bêkta mlêbêt dhatêng kawahipun rêdi  Kêlut,  panjênêngan punapa botên  badhe  susah, punapa panjênêngan kêpengin manggen ing sela kados kula? Mangga dhatêng Selabale, dados murid kula!”.
* Buta Locaya menjawab sembari menggeram, “Mana mungkin nanti jikalau telah meninggal akan tahu, sedangkan pengetahuan akan kemuliaan didunia ini saja sudah tidak utuh, sudah tersesat menyembah tugu dari batu. Jika memang benar-benar berniat menyembah cadas, lebih baik naik ke atas gunung Kelud daripada jauh-jauh, disana banyak batu yang besar-besar asli buatan Tuhan, tercipta semenjak dahulu seperti itu berasal dari sabda Kun (Jadilah), malah itu lebih baik di buat pusat bersujud. Sesungguhnya menurut kehendak Yang Maha Kuasa, seluruh manusia seyogyanya mengetahui kepada Baitullah (Rumah Tuhan)-nya sendiri, tubuh manusia inilah sesunguhnya  Baitullah  (Rumah  Tuhan),  sungguh-sungguh buatan  Yang  Maha  Kuasa sendiri. Tempat inilah yang harus dijaga betul-betul. Siapa saja yang tahu darimana asal badan ini, siapa saja yang tahu darimana asal Buddhi dan hawa nafsu ini, patutlah dia dijadikan suri tauladan bagi sesama. Walaupun siang malam menjalankan shalat, akan tetapi apabila masih gelap pengetahuannya tentang diri sendiri, masih tersesat pengetahuannya tentang yang sejati, masih mensujudi tugu batu, tugu batu buatan Nabi (sungguh masih sesat manusia yang demikian itu). Bukankah Nabi itu sendiri adalah manusia juga kekasih Guati Allah, diberi anugerah dengan kecerdasan dan ketajaman ingatan, terang kesadarannya, tahu hal yang belum terjadi. Anda meyakini tulisan peninggalan mereka, orang Jawa meyakini sastra peninggalan leluhur, sama-sama meyakini kabar masa lalu. Akan tetapi lebih baik meyakini sastra berisi pekabaran masa lalu dari leluhur sendiri yang peninggalannya masih bisa dilihat langsung disini. Orang Jawa yang meyakini tulisan pekabaran masa lalu dari Arab, belum menyatakan sendiri keberadaannya di sana, apakah nyata atau bohong, hanya membenarkan ucapan orang yang  membawa  kabar  semata.  Maka  menurut  hamba,  anda  datang  ke  Jawa  hanya menjual bualan, menjual bualan bahwa negara Mekkah adalah yang termulia, padahal saya tahu sendiri bagaimana keberadaan negara Mekkah itu, tanahnya beraura panas, jarang air, tanaman apapun tidak bisa tumbuh, udaranya juga panas dan jarang hujan. Bagi akal kebanyakan manusia, tanah disana itu adalah tanah kutukan, banyak manusia menjual  manusia  sebagai  budak  dan  dipakai  sebagai  pembantu.  Anda  benar-benar manusia durhaka, lebih baik saya persilakan pergi dari tanah Jawa, di Jawa ini adalah tanah suci dan mulia, dingin dan panasnya cukup, penuh kekayaan didalam tanah dan air, apa yang ditanam bisa tumbuh, yang menghuni baik lelaki maupun wanita mempunyai moral yang bagus dan cantik, berbicara-pun lemah lembut dan sopan. Jika anda ingin melihat pusat dunia, dengarkan sesungguhnya tempat yang kita injak inilah pusat dunia. Sekarang pertimbangkan kata-kata saya tadi, jika ada yang salah, pukul saya sekarang juga! Semua yang anda ajarkan banyak yang kurang tepat, pertanda kurang kecerdasan, kurang memahami pengetahuan Kesadaran, suka menganiaya sesama. Yang membuat arca ini adalah Prabhu Jayabaya, kesaktian beliau melebihi kesaktian anda. Apakah anda mampu meramal masa depan setepat beliau? Sudahlah, saya persilakan pergi saja dari tanah Kedhiri. Jika tidak juga mau pergi, saya akan mengundang adik hamba yang ada di gunung Kelud untuk mengeroyok anda, dan akan saya bawa ke kawah gunung Kelud,  apakah anda tidak  takut  jika  nanti  tidak  bisa  keluar  dari  alam siluman  dan menjadi penghuni batu seperti saya? Atau mari ke Selabale saja menjadi murid saya.”

Sunan Benang ngandika: “Ora arêp manut rêmbugmu, kowe setan brêkasakan”.
* Sunan  Benang  berkata,”Tidak  akan  mempercayai  kata-katamu  wahai  setan brekasakan!”

Buta  Locaya  mangsuli:  “Sanadyan  kula  dhêmit,  nanging  dhêmit  raja,  mulya langgêng salamine, panjênêngan dereng  tampu mulya kados kula, tekad  panjênêngan rusuh, rêmên nyikara niaya, mila panjênêngan dhatêng tanah Jawi, wontên ing ‘Arab nakal kalêbêt tiyang awon, yen panjênêngan mulya tamtu botên kesah saking ‘Arab, mila minggat, saking lêpat, tandhanipun wontên ing ngriki taksih krejaban, maoni adating uwong, maoni agama, damêl risak barang sae, ngarubiru agamane lêluhur kina, Ratu wajib niksa, mbucal dhatêng Mênadhu”.
* Buta Locaya menjawab, “Walaupun saya dhemit (makhluk halus), akan tetapi saya dhemit berpangkat Raja, mulia dan berumur panjang. Anda belum tentu semulia hamba. Niat anda selalu kotor, suka mengganggu dan menganiaya, apakah mungkin anda datang ke tanah Jawa ini dikarenakan anda di tanah Arab adalah orang hina? Jika anda manusia mulia,  tentunya  tidak  usah  pergi  jauh-jauh  keluar  dari  tanah  Arab.  Mungkin  anda minggat karena melakukan sebuah kesalahan fatal. Tandanya sampai di tanah Jawa-pun masih juga usil, suka menghakimi adat orang lain, suka menghakimi agama orang lain, merusak segala peninggalan luhur yang bagus-bagus, merusak agama leluhur kuno. Sungguh Raja (Majalengka) berhak menangkap anda dan membuang anda ke Menadhu (Menado)!”

Sunan Benang ngandika: “Dhadhap iki kêmbange tak jênêngake celung, uwohe kledhung, sabab aku kêcelung nalar lan kêledhung rêmbag, dadiya pasêksen yen aku padu lan ratu dhêmit, kalah kawruh kalah nalar”.
* Sunan Benang berkata,”Pohon Dhadhap ini bunganya aku berinama Celung, buahnya aku beri nama Kledhung, sebab aku telah Kecelung (tercuri) nalar (kepintaran)- ku dan Keledhung (terbantah) ucapanku. Ini semua sebagai pengingat bahwa aku pernah berdebat dengan  Raja Dhemit, kalah pengetahuan dan kalah kepintaran.”

Mula katêlah nganti tumêka saprene, woh dhadhap jênênge kledhung, kêmbange aran celung.
* Oleh karenanya terkenal hingga sekarang, buah Dhadhap namanya Kledhung sedangkan bunganya Celung.

Sunan Benang banjur pamitan: “Wis aku arêp mulih mênyang Benang”.
* Sunan Benang lantas berpamitan,” Sudahlah kalau begitu aku akan pulang ke Benang.”

Buta Locaya mangsuli karo nêpsu: “Inggih sampun, panjênêngan enggala kesah, wontên ing ngriki mindhak damêl sangar, manawi kadangon wontên ing ngriki mindhak damêl susah, murugakên awis wos, nambahi bênter, nyudakakên toya”.
* Buta Locaya menjawab dengan nada marah,”Benar, segeralah pergi, disini anda hanya akan membuat tanah menjadi angker, jika anda berlama-lama disini hanya akan menambah kesusahan, menyebabkan susah tumbuh padi, menambahi panas, membuat susah air!!”

Sunan Benang banjur tindak, dene Buta Locaya sawadya-balane uga banjur mulih.
* Sunan Benang lantas pergi, sedangkan Buta Locaya beserta pasukannya juga kemudian balik pulang.

DARMAGANDHUL 1

SERAT DARMAGANDHUL
BAGIAN 1

Carita adêge Nagara Islam ing Dêmak bêdhahe Nagara Majapahit kang salugune wiwite wong Jawa ninggal agama Buda banjur salin agama Islam.
(Cerita berdirinya Negara Islam di Demak, hancurnya Negara Majapahit, dimana saat itulah awal mula masyarakat Jawa meninggalkan agama Buda (Shiwa Buddha) dan berganti memeluk agama Islam.)
Gancaran basa Jawa ngoko
(Prosa dalam bahasa Jawa kasar)
Babon asli tinggalane K.R.T. Tandhanagara, Surakarta.
(Diambil dari catatan induk asli peninggalan K.R.T. Tandhanagara, Surakarta.)
Cap-capan ingkang kaping sêkawan 1959 Toko Buku “Sadu-Budi” Sala.
(Cetakan ke empat 1959 Toko Buku “Sadu-Budi” Solo
Kasalin lan kababar ing basa Indonesia dening :
( Diterjemahkan dan diulas kedalam bahasa Indonesia oleh: )
DAMAR SHASHANGKA

BÊBUKA Pupuh Dandanggula
1.  Sinarkara sarjunireng galih, myat carita di pangikêtira, Kiyai Kalamwadi-ne, ing nguni anggêguru, puruhita mring  Raden Budi, mangesthi amiluta, duta rehing guru,  sru  sêtya  nglampahi  dhawah,  pangesthine  tan  mamang  ing  lair  batin, pinindha lir Jawata.
* Tergerak  dan  terdorong  hati  ini,  setelah  mengetahui  cerita  indah,  dari  Kyai Kalamwadi (Kalam = Ucapan, Wadi = Rahasia), yang dulu pernah berguru menimba ilmu kepada Raden Budi (Buddhi = Kesadaran), mentaati dan menuruti, apa yang selalu diperintahkan oleh guru, setia menjalankan petunjuk, tekadnya sudah tiada lagi keraguan lahir maupun batin, memuja guru bagaikan dewa itu sendiri.

2.  Satuduhe Raden Budi êning, pan ingêmban pinusthi ing cipta, sumungkêm lair batine, tan  etung lêbur luluh, pangesthine ing  awal akhir, tinarimeng Bathara, sasêdyanya kabul, agung nugraheng Hyang Suksma, sinung ilham ing Alam Sahir myang Kabir, dumadya Auliya.
* Apapun petunjuk Raden Budi (Buddhi = Kesadaran) sangat jernih, dijunjung dan diresapi didalam hati, benar-benar dihargai lahir maupun batin, tiada peduli walau harus hancur luluh, itulah tekad (Kyai Kalamwadi) mulai pertama (berguru) hingga akhir  nanti,  diterima  oleh  Bathara  (Hyang  Widdhi),  segala  keinginannya-pun terwujud, sangat besar anugerah Hyang Suksma (Yang Maha Gaib), selalu diberi petunjuk melalui Alam Sahir (Alam = Dunia, Sahir;Sugrho = Kecil, Alam Kecil, Micro cosmos, Jagad Cilik, Bhuwana Alit maksudnya Badan Manusia) maupun Alam Kabir
 (Alam = Dunia, Kabir;Kubro = Besar, Alam Besar, Macro cosmos, Jagad Gedhe, Bhuwana Agung maksudnya Alam semesta), sehingga akhirnya menjadi Auliya (Manusia Pilihan).

3.  Angawruhi sasmiteng Hyang Widdhi, pan bisa-a mituhu susêtya, mring dhawuh wêling  gurune,  kêdah  mêdharkên  kawruh,  karya  suka  pirêneng  jalmi,  mring sagung ahli sastra, tuladhaning kawruh, kyai Kalamwadi ngarang, sinung aran srat Darma Gandhul jinilid, sinung têmbang macapat.
* Mampu membaca segala rahasia Hyang Widdhi, dan selalu bisa mematuhi dengan teguh, segala pesan gurunya, yang memerintahkan agar mengajarkan sebuah pengetahuan, agar membuat tenteram hati sesama, dan juga membuka rahasia agar seluruh ahli sastra, bisa meniru dan menyebarkannya, Kyai Kalamwadi (Kalam=Ucapan, Wadi=Rahasia) menulis, diberikan judul SERAT DARMAGANDHUL (Darma = Kebenaran, Gandhul = Menggantung, Mengambang, Darmagandhul  artinya  KEBENARAN YANG  MENGAMBANG), dirangkai  dalam syair-syair tembang Macapat (Tembang kecil)

4.  Pan katêmben amaos kinteki, têmbang raras rum saya prasaja, trêwaca wijang raose, mring tyas gung kumacêlu, yun darbeya miwah nimpeni, pinirit tinuladha, lêlêpiyanipun, sawusnya winaos tamat, linaksanan tinêdhak tinurun sungging, kinarya nglipur manah.
* Saat membaca tulisan beliau, cakupan tembang-nya sangat bagus dan gampang dimengerti, jelas dan terang maksudnya, membuat hati terpana, sehingga ingin memiliki (tulisan tersebut) dan ingin menyimpannya, ingin menulisnya ulang untuk diri sendiri, semua isinya, setelah selesai membaca, segera ditulis ulang, berguna untuk menghibur hati.

5.  Pan sinambi-sambi jagi panti, sasêlanira ngupaya têdha, kinarya cagak lênggahe, nggennya dama cinubluk, mung kinarya ngarêm-arêmi, tarimanireng badan, anganggur  ngêthêkur,  ngêbun-bun  pasihaning  Hyang,  suprandene  tan  kalirên wayah siwi, sagotra minulyarja.
* Saat berdiam diri dirumah, disela-sela waktu bekerja, tembang ini bisa dinyanyikan, sebagai petunjuk bagi orang bodoh (seperti saya, maksudnya Darmagandhul), dan bisa  dibuat  untuk  menentramkan  hati,  saat  beristirahat,  saat  menganggur  tiada pekerjaan, tembang ini bisa dibuat memupuk rasa kasih kepada Hyang Widdhi, tidak banyak menyita waktu untuk menyanyikannya sehingga tak  kelaparan anak istri, sekeluarga tetap sejahtera.

6.  Wus pinupus sumendhe ing takdir, pan sumarah kumambang karseng Hyang, ing Lokhilmakpul tulise, panitranira nuju, ping Trilikur ri Tumpak manis, Ruwah Je Warsanira, Sancaya kang Windu, Masa Nêm ringkêlnya Aryang, wuku Wukir sangkalanira ing warsi: Wuk Guna Ngêsthi Nata
* Pada akhirnya pasrah kepada takdir, berserah mengikuti kehendak Hyang (Widdhi), telah tercatat di Lokhilmakpul (Laukhil Makfudz =Kitab yang konon berisi catatan- catatan  takdir  manusia),  saat  menulis  ulang  tepat,  tanggal  Duapuluh  tiga  hari Tumpak Manis (Sabtu Legi), bulan RUWAH (Sya’ban) tahun JE (tahun ke-empat dalam satu windu yang terdiri atas delapan tahun, yaitu Alip, Ehe, Jimawal, Je, Dal, Be, Wawu, Jimakir), windu SANCAYA (nama kumpulan windu pada urutan keempat atau terakhir, yaitu ADI, KUNTARA, SENGARA, SANCAYA), masa ke-VI (Masa adalah perhitungan mirip bulan dan dipergunakan untuk pertanian), wuku Wukir (Wuku adalah hari 30-an, dimana satu hari terdiri dari 7 hari biasa atau satu hari sama dengan satu minggu, Wukir adalah nama hari wuku ke-3), pertanda tahun Wuk Guna Ngesthi Nata (Wuk = 0, Guna = 3, Ngesthi = 8, Nata = 1. Jika dibalik 1830).

Ing sawijining dina Darmagandhul matur marang Kalamwadi mangkene “Mau maune kêpriye dene wong Jawa kok banjur padha ninggal agama Buda salin agama Islam?”
* Pada suatu hari Darmagandhul bertanya kepada Kalamwadi, begini pertanyaannya,” Apa awal mula penyebab orang Jawa meninggalkan agama Buda (Shiwa Buddha~bukan hanya Buddha) dan berganti memeluk agama Islam?”

Wangsulane Ki  Kalamwadi: “Aku  dhewe iya  ora  pati  ngrêti,  nanging aku  tau dikandhani guruku, ing mangka guruku kuwi iya kêna dipracaya, nyaritakake purwane wong Jawa padha ninggal agama Buda banjur salin agama Rasul”.
* Ki Kalamwadi menjawab, “Aku sendiri juga kurang tahu, akan tetapi aku pernah mendapatkan cerita dari guruku, dan guruku adalah orang yang bisa dipercaya, beliau menceritakan awal mula orang Jawa meninggalkan agama Buda (Shiwa Buddha) dan berganti memeluk agama Rasul (Islam).

Ature Darmagandhul: “Banjur kapriye dongengane?”
* Bertanya lagi Darmagandhul,”Bagaimanakah ceritanya?”

Ki Kalamwadi banjur ngandika maneh: “Bab iki satêmêne iya prêlu dikandhakake, supaya wong kang ora ngrêti mula-bukane karêben ngrêti”.
* Ki Kalamwadi lantas berkata,”Hal ini sesungguhnya memang perlu diceritakan agar mereka yang belum mengetahui lantas bisa mengetahuinya.”

Ing jaman kuna nagara Majapahit iku jênênge nagara Majalêngka, dene ênggone jênêng Majapahit iku, mung kanggo pasêmon, nanging kang durung ngrêti dêdongengane iya Majapahit iku jênêng sakawit.
* Pada jaman dahulu Negara Majapahit sesungguhnya bernama asli Majalengka, sedangkan nama Majapahit itu hanyalah sekedar perlambang, akan tetapi yang belum tahu kisahnya maka nama Majapahit-lah dianggap nama asli.

Ing nagara Majalêngka kang jumênêng Nata wêkasan jêjuluk Prabu Brawijaya. Ing wêktu iku, Sang Prabu lagi kalimput panggalihe, Sang Prabu krama oleh Putri Cêmpa, ing mangka Putri Cêmpa mau agamane Islam, sajrone lagi sih-sinihan, Sang Rêtna tansah matur marang Sang Nata, bab luruhe agama Islam, sabên marak, ora ana maneh kang diaturake, kajaba mung mulyakake agama Islam, nganti njalari katariking panggalihe Sang Prabu marang agama Islam mau.
* Di Negara Majalengka yang bertahta sebagai Raja terakhir bergelar Prabhu Brawijaya. Kala itu, Sang Prabhu tengah tergila-gila, Sang Prabhu menikah dengan Putri Cempa (Champa), padahal Putri Cempa beragama Islam. Disetiap memadu asmara, Sang Retna (Retna : Intan, maksudnya Putri Cempa) senantiasa menceritakan kepada Sang Raja, tentang keluhuran agama Islam, setiap dipanggil menghadap, tiada lain lagi yang diceritakan, selain memuliakan agama Islam, sehingga membuat ketertarikan hati Sang Prabhu kepada agama Islam.

Ora antara suwe kaprênah pulunane Putri Cêmpa kang aran Sayid Rakhmat tinjo mênyang Majalêngka, sarta nyuwun idi marang Sang Nata, kaparênga anggêlarake sarengate agama Rasul. Sang Prabu iya  marêngake apa kang dadi panyuwune Sayid rakhmat mau. Sayid Rakhmat banjur kalakon dhêdhukuh ana Ngampeldênta ing anggêlarake agama Rasul. Ing kono banjur akeh para ngulama saka sabrang kang padha têka, para ngulama lan para maulana iku padha marêk sang Prabu ing Majalêngka, sarta padha nyuwun dhêdhukuh ing  pasisir. Panyuwunan mangkono mau  uga  diparêngake dening Sang Nata. Suwe-suwe pangidhêp mangkono mau saya ngrêbda, wong Jawa banjur akeh bangêt kang padha agama Islam.
* Tidak berapa lama kemudian, seorang keponakan Putri Cempa yang bernama Sayyid Rahkmat (Sayyid Rakhmad) berkunjung ke Majalengka, serta memohon ijin kepada Sang Raja, agar diperkenankan menyebarkan syariat agama Rasul (Islam). Sang Prabu mengabulkan apa yang diminta oleh Sayid Rakhmat. Sayid Rakhmat lantas berdiam  di  Ngampeldenta (daerah  Surabaya)  dan  mensi’arkan  agama  Rasul  (Islam). Mulai saat itu  banyak para ulama dari  seberang berdatangan, para ulama dan  para Maulana menghadap Sang Prabu di Majalengka, untuk meminta ijin berdiam dipesisir (utara Jawa). Permintaan merekapun dikabulkan oleh Sang Raja. Lama kelamaan apa yang diingini oleh para pendatang mendapat sambutan juga, masyarakat Jawa lantas banyak yang memeluk agama Islam.

Sayid Kramat dadi gurune wong-wong kang wis ngrasuk agama Islam kabeh, dene panggonane ana ing Benang bawah Tuban. Sayid Kramat iku maulana saka ing ‘Arab têdhake Kanjêng Nabi Rasulu’llah, mula bisa dadi gurune wong Islam. Akeh wong Jawa kang padha kelu maguru marang Sayid Kramat. Wong Jawa ing pasisir lor sapangulon sapangetan padha ninggal agamane Buda, banjur ngrasuk agama Rasul. Ing Balambangan sapangulon nganti tumêka ing Bantên, wonge uga padha kelu rêmbuge Sayid Kramat.
* Sayit Kramat (Sayyid Karomah) menjadi guru dari orang Jawa yang telah memeluk agama Islam, berkedudukan di daerah Benang wilayah Tuban. Sayit Kramat adalah Maulana dari tanah Arab masih keturunan Nabi Rasulullah (Nabi Muhammad), oleh karenanya dipercayai sebagai seorang guru oleh orang Islam. Banyak orang Jawa yang terpikat dan berguru kepada Sayit Kramat. Seluruh masyarakat Jawa dipesisir utara, mulai ke barat sampai ketimur semua meninggalkan agama Buda (Shiwa Buddha), dan lantas memeluk agama Rasul (Islam). Bahkan mulai daerah Blambangan ke barat hingga daerah Banten, banyak yang pada tertarik ucapan-ucapan Sayit Kramat.

Mangka agama Buda iku ana ing tanah Jawa wis kêlakon urip nganti sewu taun, dene wong-wonge padha manêmbah marang Budi Hawa. Budi iku Dzate Hyang Widdhi, Hawa iku karêping hati, manusa ora bisa apa-apa, bisane mung sadarma nglakoni, Budi kang ngobahake.
* Padahal agama Buda (Shiwa Buddha) telah ada ditanah Jawa selama kurang lebih seribu tahun, semua pengikutnya menyembah kepada Budi Hawa. Budi (Buddhi : Kesadaran ~ disini yang dimaksud adalah Kesadaran Sejati) adalah Dzat Hyang Widdhi, Hawa  adalah  kehendak  hati  (maksudnya  tanpa  paksaan.  Menyembah  Buddhi  Hawa artinya menyembah Kesadaran Sejati tanpa ada paksaan dari siapapun dan apapun), manusia tidak memiliki kekuatan apapun, manusia hanya sekedar menjalani, Buddhi (Kesadaran Sejati ~ Tuhan)-lah yang menggerakkannya.

                                                   
Sang Prabu Brawijaya kagungan putra kakung kang patutan saka Putri Bangsa Cina, miyose putra mau ana ing Palembang, diparingi têtêngêr Raden Patah.
* Sang Prabhu Brawijaya memiliki putra lelaki hasil perkawinannya dengan seorang putrid berkebangsaan Cina, lahir di Palembang, bernama Raden Patah.

Barêng Raden Patah wis diwasa, sowan ingkang rama, nganti sadhereke seje rama tunggal ibu, arane Raden Kusen. Satêkane Majalêngka Sang Prabu kewran panggalihe ênggone arêp maringi sêsêbutan marang putrane, awit yen miturut lêluri saka ingkang rama, Jawa Buda agamane, yen nglêluri lêluhur kuna, putraning Nata kang pambabare ana ing gunung, sêsêbutane Bambang. Yen miturut ibu, sêsêbutane: Kaotiang, dene yen wong ‘Arab sêsêbutane Sayid utawa Sarib. Sang Prabu banjur nimbali patih sarta para nayaka, padha dipundhuti têtimbangan ênggone arêp maringi sêsêbutan ingkang putra mau. Saka ature Patih, yen miturut lêluhur kuna putrane Sang Prabu mau disêbut Bambang, nanging sarehne ibune bangsa Cina, prayoga disêbut Babah, têgêse pambabare ana nagara liya.
* Ketika Raden Patah telah beranjak dewasa, berniat menghadap kepada ramandanya, ikut serta saudara lain ayah satu ibu, bernama Raden Kusen. Setibanya di Majalengka Sang Prabhu sempat kebingungan untuk memberikan nama kepada putranya tersebut. Sebab jika mengambil nama dari ramandanya maka harus bernama Jawa Buda karena ramandanya beragama Jawa Buda. Jika mengambil nama menurut para leluhur dahulu,  seorang  putra  Raja  yang  lahir  di  wilayah  pegunungan  harus  diberinama Bambang. Jika mengambil nama dari ibunya maka lebih cocok diberinama Kao Tiang, jika mengambil nama dari Arab sesuai dengan agama yang dianut Raden Patah maka pantas diberi nama Sayid atau Sarib. Sang Prabu lantas memerintahkan Patih dan para nayaka (pejabat) untuk menghadap, semua diminta pertimbangan untuk memberikan nama kepada putranya ini. Sang Patih mengatakan bahwasanya jika menurut leluhur maka pantas diberikan nama Bambang, akan tetapi karena ibunya berasal dari Cina maka lebih baik diberinama Babah, yang berarti kelahirannya di wilayah lain (Palembang).

Ature Patih kang mangkono mau, para nayaka uga padha mupakat, mula Sang Nata iya banjur dhawuh marang padha wadya, yen putra Nata kang miyos ana ing Palembang  iku  diparingi  sêsêbutan  lan  asma  Babah  Patah.  Katêlah  nganti  tumêka saprene, yen blastêran Cina lan Jawa sêsêbutane Babah. Ing nalika samana, Babah Patah wêdi yen ora nglakoni dhawuhe ingkang rama, mulane katone iya sênêng, sênênge mau amung kanggo samudana bae, mungguh satêmêne ora sênêng bangêt ênggone diparingi sêsêbutan Babah iku.
* Mendengar penuturan Sang Patih yang seperti itu, semua pejabat menyepakati. Dan pada akhirnya Sang Raja kemudian mengumumkan bahwasanya putra beliau yang lahir di Palembang tersebut diberikan gelar dan nama Babah Patah. Hingga sekarang, untuk menyebut anak blesteran Cina Jawa lumrah dinamakan Babah. Pada waktu itu, Babah Patah merasa takut jika tidak menyetujui kehendak ramandanya memberikan nama Babah padanya, sehingga seolah-olah dia juga menyukai nama itu, padahal tidak demikian, sesungguhnya dia tidak menyukai nama Babah tersebut.

Ing nalika iku Babah Patah banjur jinunjung dadi Bupati ing Dêmak, madanani para bupati urut pasisir Dêmak sapangulon, sarta Babah Patah dipalakramakake oleh ing Ngampelgadhing, kabênêr  wayahe  kiyai  Agêng  Ngampel.  Barêng  wis  sawatara  masa, banjur boyong marang Dêmak, ana ing desa Bintara, sarta sarehne Babah Patah nalika ana ing Palembang agamane wis Islam, anane ing Dêmak didhawuhi nglêstarekake agamane, dene  Raden  Kusen  ing  nalika  iku  jinunjung dadi  Adipati  ana  ing  Têrung, pinaringan nama sarta sêsêbutan Raden Arya Pêcattandha.
* Dikala itu Babah Patah lantas diangkat sebagai Bupati didaerah Demak, membawahi seluruh Bupati mulai pesisir Demak ke barat, serta pula Babah Patah dinikahkan dengan putri dari Ngampelgadhing, cucu dari Kyai Ageng Ngampel (Sayit Rahkmat atau Sunan Ngampel/Ampel ~ keponakan Putri Cempa). Setelah sekian waktu berdiam di Majalengka lantas boyongan ke Demak, berada didesa Bintara. Karena Babah Patah semenjak di Palembang telah beragama Islam, oleh Sang Prabu diperkenankan tetap menjalankan agamanya di Demak. Sedangkan Raden Kusen waktu itu diangkat sebagai Adipati Terung (daerah Tarik, Mojokerto sekarang), diberikan gelar Raden Arya Pecattandha.

Suwening suwe sarak Rasul saya ngrêbda, para ngulama padha nyuwun pangkat sarta padha duwe sêsêbutan Sunan, Sunan iku têgêse budi, uwite kawruh kaelingan kang bêcik lan kang ala, yen wohe budi ngrêti marang kaelingan bêcik, iku wajib sinuwunan kawruhe ngelmu lair batin.
* Lama kelamaan syariat Rasul (agama Islam) semakin berkembang pesat, semua ulama meminta perkenanan Sang Prabu untuk memakai gelar Sunan. Sunan itu artinya budi (buddhi : Kesadaran), akar kecerdasan untuk membedakan mana yang baik dan mana yang buruk, Jika buah budi (Buah Kesadaran) mampu menyadari kepada segala kebaikan, maka manusia seperti itu patut dijadikan tempat ‘sinuwunan (dimintai)’ pengetahuan lahir batinnya. (Maksudnya patut dijadikan guru)

Ing wêktu iku para ngulama budine bêcik-bêcik, durung padha duwe karêp kang cidra, isih padha cêgah dhahar sarta cêgah sare. sang Prabu Brawijaya kagungan panggalih, para ngulama sarake Buda, kok nganggo sêsêbutan Sunan, lakune isih padha cêgah  mangan,  cêgah  turu.  Yen  sarak  rasul,  sirik  cêgah  mangan  turu,  mung  nuruti rasaning lesan lan awak. Yen cêgah mangan rusak, Prabu Brawijaya uga banjur paring idi. Suwe-suwe agama Rasul saya sumêbar. Ing wêktu iku ana nalar kang aneh, ora kêna dikawruhi sarana netra karna sarta lesan, wêtune saka engêtan, jroning utêk iku yen diwarahi budi nyambut gawe, kang maca lan kang krungu nganggêp têmên lan ora, iya kudu ditimbang ing sabênêre, saiki isih ana wujuding patilasane, isih kêna dinyatakake, mula saka pangiraku iya nyata.
* Pada saat itu para ulama budi (kesadaran)-nya masih bagus, belum memiliki keinginan  untuk  berbuat  tidak  baik,  masih  berfokus  pada  spiritualitas  murni (mencegah makan = puasa dan mencegah tidur = mengurangi tidur).  Sang Prabu Brawijaya melihat dan heran, para ulama Islam kok olah batinnya mirip dengan pengikut agama Buda (Shiwa Buddha), akan tetapi minta disebut Sunan, perjalanan spiritualnya masih sama, yaitu mencegah makan = puasa dan mencegah tidur = mengurangi tidur. Padahal syariat yang dibawa Rasul tidak melarang makan dan tidur, tapi harus menjaga lesan dan perbuatan. Padahal menurut kabar, penganut sayariat Rasul (Islam) hanya menjalankan puasa tidak sedemikian kerasnya, karena merusak/melanggar syariat, (Maksudnya, konon kabar yang diterima Sang Prabu tentang aturan spiritualitas orang-orang Islam sesuai syariat, tidaklah seketat yang beliau lihat yang dijalankan para Sunan tersebut. Sang Prabu tidak tahu bahwa para Sunan tersebut menjalankan  laku  Tassawuf,  laku  spiritualitas  yang  memang  kadang  sedikit berseberangan dengan syariat Islam itu sendiri dibeberapa hal), Kemudian Prabu Brawijaya memberikan izin untuk pemakaian gelar sunan. Agama Rasul semakin menyebar luas. Semua kejadian diatas memang sangat aneh (maksudnya begitu mudahnya Sang Prabu memberikan ijin), kita tidak menyaksikan sendiri, semua ini berasal dari ingatan para leluhur, manakala kita mendapat cerita ini, sudah sepatutnya otak kita kritis, mau mempercayainya atau tidak, harus benar-benar dipertimbangkan secara matang, sampai sekarang masih Nampak peninggalan-peninggalan sejarah yang berkaitan dengan cerita diatas, masih bisa dinyatakan keberadaannya, oleh karena itu menurutku kejadian diatas bisa dipercaya.